HISTORIA_POJĘCIA_POSTACI_OBRAZY_KLASA 8

Józef Beck

minister spraw zagranicznych (odrzucił żądania Hitlera wobec Polski)

dywizja

duża jednostka (kilka lub kilkanaście tysięcy żołnierzy) określonego rodzaju wojsk, np... Dywizja piechoty, artylerii, pancerna

Totenkopf

trupia czaszka; odznaka żołnierzy SS

Luftwaffe

niemickie lotnictwo

Wehrmacht

Siły Zbrojne III Rzeszy

moździerz

działo o krótkiej lufie wystrzeliwujące pociski pod dużym kątem na niewielką odległość

Edward Rydz-Śmigły

naczelny wódz, marszałek

Łoś

polskie bombowce w II wojnie światowej

wojna błyskawiczna

niemieckie kolumny pancerne i lotnictwo zaatakowały Polskę z 3 stron w kierunku Warszawy, odcięły Pomorze od reszty kraju i zniszczyły nasze główene siły

wojna totalna

niemickie samoloty bomardowały miasta, wsie, szkoły i szpitale oraz ostrzeliwały tłumy uchodźców na drogach

wojna obronna Polski

3 etapy: bitwa graniczna (1-3 września) Niemcy zyskali przewagę nad Polakami; rozbicie głównych sił polskich i zajęcie prawie całej zach i środkowej Polski (4-16 września); upadek państwa (17 września - 5 października)-Stalin zaatakował Polskę

Wacław Grzybowski

ambasador Polski w Moskwie podczas napaści ZSRR na Polskę 17.09.1939.

internować

przymusowo umieścić osoby podejrzane w odosobnionym miejscu

pancernik

opancerzony i silnie uzbrojony okręt wojenny

czwarty rozbiór Polski

podział RP między Trzecią Rzeszę a ZSRR

dziwna wojna

Wielka Brytania i Francja wypowiedziały 03.09.1939. wojnę Niemcom. Francuzi zajęli kilkanaście niemieckich wsi, po czym się wycofali, a Brytyjczycy zrzucali nad Niemcami antywojenne ulotki propagandowe-nie podjęli działań wojennych

wojna zimowa

ZSRR-Finlandia 1939.11.30.-1940.03.

wojna propagandowa

Wiaczesław Mołotow twierdził, że zrzucał pojemniki z pomocą humanitarną dla głodujących Finów (podczas radzieckich nalotów na Helsinki)-cyniczne kłamstwa były elementem wojny propagandowej

kosze chlebowe Mołotowa

ironiczna nazwa sowieckich bomb zrzucanych na Helsinki podczas wojny zimowej

linia Maginota

pas potężnych betonowych bunkrów wybudowanych w latach 30. XX wieku wzdłuż granicy z Niemcami i Luksemburgiem

alianci

sprzymierzone armie Francji, Belgii, Holandii, Wielkiej Brytanii i Polski

myśliwiec

szybki samolot wojskowy służący do zwalczania lotnictwa przeciwnika oraz do obrony własnych samolotów np... bombowców

Benito Mussolini

faszystowski dyktator Włoch

NKWD

ludowy komisariat spraw wewnętrznych; zrzeszał cały aparat policyjny; radziecka tajna policja poityczna;

przestrzeń życiowa

środkowo-wschodnia część Europy wyznaczona przez Fuhrera do podbicia dla rasy panów

rasa panów

rasa germańskanajdoskonalsza rasa ludzi przeznaczona do władania Europą

podludzie

Słowianie, którzy jako niewolnicy mieli służyć rasie panów, jednak tylko ci, którym Niemcy pozwolą żyć

rząd kolaboracyjny

rząd współpracujący z okupantem np. we Francji, Danii i Norwegii

Philippe Petain

francuski marszałek, szef kolaboracyjnego rządu Państwa Francuskiego ze stolicą w Vichy

getto

dzielnica miasta przeznaczona wyłącznie dla ludności żydowskiej; pierwsze getto Niemcy utworzyli w październiku 1939r. w Piotrkowie Trybunalskim

eksterminacja

ludobójstwo; masowa zagłada ludności z powodów rasowych, politycznych lub religijnych

Anne Frank

1929-1945; niemiecka żydówka mieszkająca w Holandii; ukrywała się wraz z rodziną w jednym z domów w Amsterdamie od 1942r.; zmarła na tyfus w obozie koncentracyjnym Bergen-Belsen

obozy zagłady

Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, Treblinka, Sobibór, Bełżec, Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, Majdanek

Szoah

zagłada; hebrajski

Holokaust

całopalenie; grecki

ŻOB

Żydowska Organizacja Bojowa powstała w 1942r. w warszawskim getcie; w powstaniu w getcie warszawskim dowodzona przez Mordechaja Anielewicza

ŻZW

Żydowski Związek Wojskowy powstały w 1942r. w warszawskim getcie; w powstaniu w getcie warszawskim dowodzony przez Mordechaja Anielewicza

Mordechaj Anielewicz

dowodził ŻOB i ŻZW podczas powstania w getcie warszawskim, które rozpoczęło się 1943.04.19.

Marek Edelman

jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim

Porajmos

pochłonięcie; romska nazwa zagłady Romów

narodowy socjalizm

nazizm; dzielił ludzkość na rasy: germańska (rasa panów), Słowianie (podludzie, niewolnicy), Żydzi i Romowie (najniższa z ras, Żydzi winni wszystkim nieszczęściom); zakładał podbój Europy Środkowo-Wsch w celu zdobycia przestrzeni życiowej dla Niemców

państwa osi

Niemcy, Włochy, Japonia i ich sojusznicy

koalicja

międzynarodowe porozumienie wojskowe, którego celem jest walka ze wspólnym wrogiem

konwój

w czasie wojny grupa statków handlowych lub pojazdów cywilnych eskortowanych przez okręty wojenne bądź pojazdy wojskowe

wilcze stada

grupy niemieckich U-Bootów

U-boot

skrót od unterseeboot, łódź podmorska

Władysław Anders

generał, dowodził II Korpusem Polskim w bitwie pod Monte Cassino (Polacy zdobyli wzgórze 18.05.1944.)

Emil Czech

w południe 18.05.1944. grał hejnał mariacki u stóp zdobytego klasztoru na Monte Cassino

desant

przerzucenie wojsk drogą morską lub powietrzną na teren zajęty przez nieprzyjaciela

kamikaze

potoczna nazwa samobójczych jednostek japońskiego lotnictwa; wypełniony ładunkiem wybuchowym samolot wbijał się w okręt przeciwnika

żabie skoki

metoda prowadzenia przez Amerykanów wojny na Pacyfiku (zdobywali kolejne wyspy, by zbliżyć się do Japonii i ją zaatakować)

choroba popromienna

choroba wywołana wchłonięciem nadmiernej dawki promieniowania jonizującego; prowadzi do śmierci, a w łagodniejszej postaci do rozwoju nowotworów złośliwych i innych zaburzeń

Harry Truman

prezydent USA; podjął decyzję o zrzuceniu bomb atomowych na Hiroszimę 06 sierpnia 1945 i Nagasaki 09 sierpnia 1945

William Daniel Leahy

admirał, doradca prezydenta Trumana

Franklin Delano Roosvelt

prezydent USA

Winston Churchill

premier Wielkiej Brytanii

Karta atlantycka

dokument określający cele polityki USA i Wielkiej Brytanii w czasie wojny i po jej zakończeniu podpisany przez Churchilla i Roosvelta w sierpniu 1941, we wrześniu Kartę podpisały pozostałe państwa koalicji m.in... ZSRR oraz polski rząd emigracyjny

Karta atlantycka-cele

pokój bez nabytków terytorialnych, samostanowienie narodów i ich prawo do wyboru ustroju

wielka trójka

Churchill, Roosvelt, Stalin

postanowienia konferencji w Teheranie

w maju 1944 alianci otworzą drugi front we Francji (tym samym oddali Europę Środkowo-Wschodnią Stalinowi); ZSRR zachowa granice z 1941 (co oznacza uznanie agresji Stalina 1939-1940); w 3 m-ce po zwycięstwie nad Niemcami ZSRR przystąpi do wojny z Japonią

Józef Stalin

Sekretarz Generalny Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego; Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych i Ludowy Komisarz Obrony

postanowienia konferencji w Jałcie

zgoda na ONZ; za przyst ZSRR do wojny z Japonią Stalin uzyskał obietnicę nabytków teryt na Dalekim Wsch; wolne wybory i demokrację w wyzwol krajach Europy; przesunięcie granic Polski na zach, władza rząd komunist; podział Niemiec na 4 strefy okupacyjne

Hans Frank

niemiecki generalny gubernator rządzący Generalnym Gubernatorstwem (Kraków stolicą)-oskarżony o zbrodnie przeciwko ludzkości w Norymberdze

Generalny plan wschodni

przewidywał zabicie lub wysiedlenie za Ural 85% Polaków, pozostali przeznaczeni do pracy niewolniczej lub germanizacji

Palmiry

jedno z miejsc tzw. warszawskiego pierścienia śmierci; zamordowali tam ok. 1700 osób m.in... Janusza Kusocińskiego (biegacza)

policja granatowa

utworzona przez Niemców w Generalnym Gubernatorstwie policja złożona z Polaków, przeznaczona do pilnowania porządku

gadzinówki

nazistowskie gazety wydawane po polsku

Arbeit Macht Frei

Praca czyni wolnym; napis na bramie obozu koncentracyjnego Auschitz

nazwa dawnego obozu w Oświęcimiu

były niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady Auschwitz-Birkenau

obóz zagłady

Niemcy mordowali ludzi zaraz po ich przyjeździe

obóz koncentracyjny

więźniów wykorzystywali jako niewolniczą siłę roboczą; głównym celem było wyniszczenie więźniów przez głód, pracę ponad siły, straszliwe warunki życia i zbrodnicze eksperymenty medyczne

szmalcownicy

Polacy, którzy wydawali Niemcom ukrywających się Żydów

Żegota

Rada Pomocy Żydom-podziemna organizacja humanitarna; uratowali ok. 2,5 tysiąca dzieci

Irena Sendler

działaczka Żegoty; Sprawiedliwy wśród Narodów Świata

Jan i Antonina Żabińscy

ocalili ok. 100 Żydów; dyretor warszawskiego ogrodu zoologicznego; Sprawiedliwy wśród Narodów Świata

Wiktoria i Józej Ulm

ukrywali żydowskie dzieci; zostali zdradzeni i rozstrzelani; Sprawiedliwy wśród Narodów Świata

Yad Vashem

Instytut Pamięci Narodowej Yad Vashem w Jerozolimie

jidysz

język Żydów, który powstał w średniowiecznej Europie

deportacja

zesłanie na przymusowy pobyt w odległej miejscowości

obszarnik

posiadacz wielkiego majątku ziemskiego

Ławrientij Beria

ludowy komisarz spraw wewnętrznych, złożył w 1940r. wniosek o rozstrzelanie polskich jeńców

Władysław Raczkiewicz

prezydent, następca Ignacego Mościckiego, przebywał we Francji

Władysław Sikorski

premier Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie i naczelny wódz-tworzył Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie; generał, żołnierz Legionów Polskich w I WŚ; zwolennik porozumienia z ZSRR; zginął w katastrofie lotniczej w Gibraltarze w lipcu 1943r.

rząd londyński

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie znalazł schronienie w Londynie

Iwan Majski

radziecki ambasador w Londynie

PPR

Polska Partia Robotnicza utworzona w styczniu 1942r.

ZPP

Związek Patrotów Polskich utworzony w 1943r.

Polskie Państwo Podziemne

struktury podporządkowane rządowi londyńskiemu: władze - legalne i uznawane przez aliantów; siły zbrojne (Armia Krajowa); partiepolityczne (Polityczny Komitet Porozumiewawczy; od 1944 podziemny parlament Rada Jedności Narodowej

tajne komplety

tajne nauczanie na wszystkich poziomach, zwykle prowadzone w prywatnych mieszkaniach, głównie literatura, historia i geografia (zabronione przez Niemców)

NSZ

Narodowe Siły Zbrojne nacjonalistów, którzy nie uznawali rządu londyńskiego

ZWZ

Związek Walki Zbrojnej powołany w listopadzie 1939r. przez gen. Władysława Sikorskiego

AK

Armia Krajowa, przekształcona w lutym 1942r. ze Związku Walki Zbrojnej

Szare Szeregi

konspiracyjne harcerstwo

kotwica

symbol Polski Walczącej; połączenie liter P+W

państwa satelickie

podległe ZSRR; Polska miała być jednym z nich

Stanisław Mikołajczyk

premier Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, następca Władysława Sikorskiego

Kazimierz Sosnkowski

naczelny wódz Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, następca Władysława Sikorskiego

Tadeusz Komorowski "Bór"

komendant główny AK

V-2

niemicka rakieta, zasięg 400km

katiusze

broń rakietowa Armii Czerwonej

godzina W

17.00 wybuch powstania warszawskiego 01 sierpnia 1944r.

Radiostacja "Świt"

polska rozgłośnia radiowa w Anglii nadająca audycje dla Polaków w okupowanym kraju

OUN

Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów

pacyfikacja

tłumienie buntu siłą, z zastosowaniem terroru wobec ludności

UPA

Ukraińska Powstańcza Armia

Władysław Kochański "Bomba"

kapitan AK, który w lipcu 1943r. bronił wsi Wola Stefańska przed atakiem UPA

Stanisław Maczek

generał, dowodził I Dywizją Pancerną (Falaise 8-21.08.1944. Francja, wyzwolenie Bredy Holandia)

Operacja Overlord

aliancka operacja wojskowa rozpoczęta udaną inwazją na okupowaną przez Niemców Francję 6 czerwca 1944 r. i trwająca do końca sierpnia; Rozpoczęła się lądowaniem w Normandii (operacja morsko-desantowa, której celem było przełamanie Wału Atlantyckiego)

Operacja Market Garden

największa operacja wojskowa z udziałem wojsk powietrznodesantowych (17–26 września 1944) pod Arnhem w Holandii wylądowała brytyjska 1 Dywizja Powietrznodesantowa (później wsparta polską 1 Samodzielną Brygadą Spadochronową).

Stanisław Sosabowski

dowódca 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej (Arnhem w Holandii)

Stanisław Kopański

dowódca Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich (Tobruk w Libii)

Linia Curzona

linia pomyślana w 1919 jako tymczas wsch. gr Polski; w lipcu 1920 George Curzon zaproponował ją jako linię rozdzielającą wojska pol. i Armię Czer; gr III Rzeszy a ZSRR 1939-41 przebiegała w przybliżeniu wzdłuż linii Curzona-Stalin to wykorzystał

KRN

Krajowa Rada Narodowa utworzona przez komunistów w Warszawie 1 stycznia 1944r. (wg komunistów w Manifeście - legalny parlament)

PKWN

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego powołany 21 lipca 1944r. w Moskwie przez KRN i ZPP pod nadzorem Stalina (wg komunistów w Manifeście - legalna władza wykonawcza)

Manifest PKWN

ogłoszony 22 lipca 1944r. Przez PKWN (zapowiada: uregulowanie granic wsch na zasadachetnicznych, nabytki terytorialne na zach, reformę rolną i przywrócenie swobód obywatelskich)

pałac w Liwadii

niedaleko Jałty, w którym odbyła się konferencja jałtańska w lutym 1945r., zbudowany przez polskiego magnata Leona Potockiego

denazyfikacja

środki i działania podjęte w celu oczyszczenia Niemiec z ideologii nazistowskiej

ONZ

Organizacja Narodów Zjednoczonych utworzona w czerwcu 1945. Główne organy: Zgromadzenie Ogólne (przedstawiciele wszystkich państw członkowskich) i Rada Bezpieczenstwa (5 członków stałych USA, Rosja, Chiny, Wielka Brytania i Francja i 10 niestałych)

demokracja ludowa

ustrój komunistyczny; cechy: niepodzielne rządy partii komunist. i zakaz istnienia partii opozyc; ogromna rola aparatu bezp.; nacjonalizacja zakładów przemysł. i ziemi; centralne sterowanie gosp; rozbudowa armii; całkowita kontrola obiegu informacji

żelazna kurtyna

nazwa nadana w 1946r. przez Churchilla podczas przemówienia w Fulton: pilnie strzeżona granica pomiędzy radziecką strefą wpływów a wolnym światem; jest to polityka izolacji od świata prowadzona przez komunistów

doktryna Trumana

w 1947r. prezydent Harry Truman przedstawił w niej zasady nowej polityki USA: powstrzymywanie postępów komunizmu, wspieranie wszystkich wolnych narodów i państw zagrożonych komunistyczną ekspansją

zimna wojna

1947-1991 - rywalizacja między komunistycznym Wschodem a demokratycznym Zachodem

doktryna

system twierdzeń i założeń z jakiejś dziedziny, np. polityki lub wojskowości

Taniec kaukaski

francuska karykatura z 1950r. ukazuje kraje poddane Stalinowi; dyktator, ptzy akompaniamencie francuskich komunistów, rzuca nożami we Francję

Plan Marshalla

uzupełnienie doktryny Trumana; plan amerykańskiej pomocy gospodarczej zaproponowany wszystkim państwom Europy (również ZSRR); Stalin odrzucił pomoc i to samo najazał państwom deomkracji ludowej

Hermann Goring

dowódca Luftwaffe-oskarżony o zbrodnie przeciwko ludzkości w Norymberdze

Joachim von Ribbentrop

minister spraw zagranicznych III Rzeszy-oskarżony o zbrodnie przeciwko ludzkości w Norymberdze

blokada Berlina

1948.06.-1949.05. (kryzys berliński)-żołnierze sowiccy zamknęli wszystki drogi, linie kolejowe i szlaki wodne łączące aliancie sektory stolicy Niemiec z zach częścią kraju

most powietrzny

lotnicze dostawy żywności i węgla zorganizowane przez Amerykanów i Brytyjczyków do Berlina podczas blokady Berlina przez ZSRR

Konrad Adenauer

pierwszy kanclerz RFN (1949-1963), przeciwnik Hitlera, usunięty przez Hitlera ze stanowiska nadburmistrza Kolonii w 1933; nie uznawał granicy z Polską na Odrze i Nysie Łużyckiej

Robert Schuman

minister spraw zagranicznych Francji

plan Schumana

1950r. pokojowa inicjatywa: ścisła współpraca gospodarcza (Francja, RFN, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg); międzynarodowa kontrola produkcji węgla i stali

EWWiS

Europejska Wspólnota Węgla i Stali założona w 1952r. przez kraje, które przyjęły plan Schumana

RWPG

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej utworzona w 1949r. w Moskwie

stalinizm

odmiana komunistycznego totalitaryzmu

Nikita Chruszczow

pierwszy sekretarz partii komunistycznej i faktyczny przywódca państwa; destalinizacja; odwilż;

odwilż

koniec kultu jednostki; dyktatura zastąpiona władzą kilku osób; ograniczenie wszechwładzy aparatu bezpieczeństwa; uwolnienie setek tysięcy ludzi z więzień i łagrów

Radio Wolna Europa

rozgłośnia radiowa założona w 1949r. I finansowana przez Stany Zjednoczone; siedziba w Monachium (RFN)

Imre Nagy

premier Węgier 24.10.1956r; komunista-zwolennik reform; doprowadził do wycofania wojsk rosyj z Budapesztu, ogłosił zniesienie systemu jednopart; 1.11. oświadczył, że Węgry występują z Ukł Warsz; 4.11. wojska rosyj ruszyły na Węgry; skazany na karę śmierci

mur berliński

1961.08.12-13 - 1989 symbol podzielonej Europy

Praska Wiosna

1968.01.05.-08.20/21 okres wolności w Czechosłowacji; komuniści, którzy opowiadali się za "socjalizmem z ludzką twarzą" ogłosili: wolność słowa, brak cenzury, system wielopartyjny, elementy gospodarki rynkowej; otrzymali ostrzegawczy list pięciu

doktryna Breżniewa

sformułowana w ostrzegawczym liście pięciu państw Układu Warszawskiego 1968; głosiła ograniczoną suwerenność państw Układu Warszawskiego, z prawem ZSRR do interwencji zbrojnej w razie próby naruszenia ustalonego porządku; do 1989.10.

dekolonizacja

proces, w którym kolonie wyzwalają się spod zależności od mocarstw kolonialnych i tworzą nowe państwa

Mahatma Gandhi

Mohandas Gandhi; dążył do niepodległości Indii; rodakom zalecal opór bez przemocy; konsekwentnym stosowaniem tej metody zmusił Anglików do opuszczenia Indii; 1947r. niepodlełość Indii i Pakistanu; Gandhi zastrzelony 1948 przez fanatycznego współwyznawcę

Indochiny Francuskie

Wietnam, Kambodża, Laos

Nelson Mandela

pierwszy czarnoskóry prezydent RPA 1994-1999, wcześniej spędził 27 lat w więzieniu za walkę o zniesienie segregacji rasowej; laureat Pokojowej Nagrody Nobla

rok Afryki

1960r. Powstało wówczas 17 niepodległych państw-dekolonizacja w Afryce; do 1977r. europejskie mocarstwa utraciły wszystkie afrykańskie kolonie na stałym lądzie

apartheid

odrębność; system w Republice Południowej Afryki polegający na segregacji rasowej wprowadzony przez potomków Europejczyków; biali rządzili; zniesiony w 1994r.

Mengystu Hajle Marjam

komunistyczny przywódca Etiopii; w latach 70. zastosował "czerwony terror", by móc przeprowadzić marksistowskie reformy

neokolonializm

uzależnienie słabszych państw od silniejszych np. USA w 1946r. Przyznały niepodległość Filipinom (swojej jedynej większej kolonii), ale zachowały tam wpływy polityczne, bazy wojskowe i przywileje gospodarcze

kraje Trzeciego Świata

państwa postkolonialne szukające trzeciej drogi, między komunizmem a kapitalizmem; dziś kraje rozwijające się; globalne Południe

Idi Aminem

dyktator Ugandy w latach 70. XXw.

Kim Ir Sen

przywódka komunistycznej Korei Północnej

Ameryka Łacińska

Ameryka Południowa i Środkowa, gdzie mówi się po hiszpańsku, portugalsku, francusku

embargo

zakaz wywozu lub przywozu określonych towarów

Fidel Castro

przywódca grupy rewolucjonistów obalił w 1959r. proamerykańską dyktaturę na Kubie, znacjonalizował gospodarkę i wywłaszczył bez odszkodowania cudzoziemców; nawiązał współpracę z ZSRR; wprowadził system jednopartyjny; rewolucja ma charakter socjalistyczy

Pentagon

siedziba Departamentu Obrony USA

Wietkong

komunistyczne oddziały partyzanckie należące do Narodowego Frontu Wyzwolenia Wietnamu Południowego

pacyfista

przeciwnik wojny

indoktrynacja

systematyczne i natarczywe wpajanie komuś danych poglądów

mudżahedini

arabski: święci wojownicy; muzułmańscy partyzanci z różnych ugrupowań polityczno-wojskowych; gdy Armia Radziecka opuściła Afganistan, wybuchła między nimi wojna domowa

mandat

pełnomocnictwo organizacji międzynarodowej do administrowania jakimś obszarem

syjonizm

żydowski ruch narodowy powstały u schyłku XIXw.; głosili, że odpowiedzią na antysemityzm pozinno być utworzenie żydowskiego państwa w Palestynie

OWP

Organizacjia Wyzwolenia Palestyny założona w 1964r., przywódca Jaser Arafat

Jaser (Jasir) Arafat

przywódca Organizacji Wyzwolenia Palestyny

Mao Zedong

przywódca Komunistycznej Partii Chin, później przewodniczący komunistycznej Chińskiej Republiki Ludowej

wielki skok naprzód

wielki skok naprzód-plan społeczno gospodarczy ogłoszony w 1958r. przez Mao Zedonga, który zakładał gigantyczny wzrost produkcji przemysłowej i utworzenie komun ludowych

wielki głód chiński

1959-1961 w wyniku błędnych decyzji Mao Zedonga

Czerwona Gwardia

paramilitarna organizacja założona w 1966r. przez studentów dla obrony Mao Zedonga

maoizm

komunizm wg własnego (Mao Zedunga) pomysłu

rewolucja kulturalna

1966-1969 oficjalnie, a w rzeczywistości do 1976r. (do śmierci Mao Zedonga); cele: "zmiażdżenie burżuazyjnych elit" i zniszczenie "czterech starych rzeczy": idei, kultury, zwyczajów i nawyków

Douglas MacArthur

generał USA, miał decydujący wpływ na sprawy Japonii po jej kapitulacji

Hirohito

cesarz japoński, zachował władzę w okupowanej przez USA Japonii

Leopold Okulicki

generał AK

MBP

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (komunistyczny aparat bezpieczeństwa) otworzone w lipcu 1944r, należało do niego MO, UB, KBW

MO

Milicja Obywatelska

UB

Urząd Bezpieczeństwa tzw. bezpieka; miał strzec państwa np. przed zamachami na ministrów

KBW

Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego - oddziały wojskowe przeznaczone do walki z podziemiem

żołnierze wyklęci lub niezłomni

uczestnicy walk zbrojnych podziemia niepodległościowego; walczyli przeciwko władzy komunistów i zależności Polski od ZSRR

Witold Pilecki

rotmistrz, twórca i przywódca ruchu oporu w obozie koncentracyjnym Auschwitz; od grudnia 1945r. Przesyłał rządowi londyńskiemu informacje o terrorze panującym w Polsce; komuniści oskarżyli go o szpiegostwo; został skazany na śmierć i rozstrzelany

proces szesnastu

pokazowy proces uprowadzonych przez NKWD polskich przywódców (m.in... Leopolda Okulickiego, Jana Jankowskiego) Polskiego Państwa Podziemnego; zarzucono im działalność terrorystyczno-dywersyjną;

Stanisław Mikołajczyk

wicepremier 1940, a potem premier 1943 rządu londyńskiego; 1944 podał się do dymisji z powodu zgody zachodnich aliantów na uzależnienie Polski od ZSRR; po wojnie wicepremier w rządzie komunistów; 1947 uciekł do Anglii i do USA

TRJN

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej utworzony w czerwcu 1945; Stanisław Mikołajczyk wicepremierem i ministrem rolnictwa

Władysław Gomułka

wicepremier Rządu Tymczasowego

PSL

Polskie Stronnictwo Ludowe, przekształcone ze Stronnictwa Ludowego kierowanego przez Stanisława Mikołajczyka; jedyna partia opozycyjna komunistom

Edward Osóbka-Morawski

premier TRJN

repatriant

przesiedleniec z terenów II Rzcypospolitej wcielonych do ZSRR

Ziemie Odzyskane

przyznane Polsce po II WŚ obszary Niemiec

akcja "Wisła"

brutalne przesiedlenie Ukraińców na Ziemie Odzyskane, aby położyć kres atakom UPA

referendum

głosowanie obywateli, w którym decydują oni o sprawie ważnej dla państwa, odpowiadając tak lub nie

Bolesław Bierut

członek radzieckiej partii komunistycznej i PPR, prezydent Polski, przywódca PZPR, premier

Mała konstytucja

uchwalona w lutym 1947 przez sejm: władza ustawodawcza (jednoizbowy sejm), władza wykonawcz (prezydent, Rada Państwa, rząd)), władza sądownicza (niezależne sądy); w teorii trójpodział wladzy, w praktyce Stalin za pomocą rządów komunistów

ZSL

Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, z przekształcenia w 1949r. Polskiego Stronnictwa Ludowego

PZPR

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (zjednoczenie PPS i PPR w jedną partię) 1948.12.

stalinizm

1948-1956; rządy stalinistów lub system rządów prowadzony przez Stalina w ZSRR i podległych mu państwach oparty na: kulcie jednostki, totalitarnej kontroli państwa nad każdą dziedziną życia, terrorze służb specjalnych

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

uchwalona w 1952 zawiera nową nazwę państwa PRL; poprawki w niej osobiście nanosił Stalin; Polska "państwem demokracji ludowej", w którym "władza należy do ludu pracującego"; zlikwidowała urząd prezydenta; uzależniła swobody obywatelskie od obowiązków

Konstanty Rokossowski

generał Armii Czerwonej, który został Ministrem Obrony Narodowej w polskim rządzie

plan trzyletni

1947-1949 zakladał odbudowę, a potem rozbudowę przemysłu oraz integrację Ziem Odzyskanych z resztą kraju

plan sześcioletni

1950-1955 industrializacja państwa przez rozbudowę przemysłu ciężkiego i maszynowego wg wzorów radzieckich

plenum

zebranie wszystkich najważniejszych działaczy PZPR

Podaj cegłę

Aleksander Kobzdej 1950

socrealizm

realizm socjalistyczny, styl w sztuce

Zniewolony umysł

książka Czesława Miłosza

Stefan Wyszyński

prymas Polski w latach 1948-1981 (zwany Prymasem Tysiąclecia); kapelan AK podczas powstnia warszawskiego; więziony przez komunistów 1953-1956; pomysłodawca orędzie biskupów polskich do niemickiech

marksizm

ideologia: dzieje ludzkości wypełnała walka klas prowadząca do zwycięstwa komunizmu; religia-opim dla ludu, aby biedni nie buntowali się przeciwko bogatym; wszystko co przyspieszało triumf komunizmu w tym kłamstwo, prześladowania, uważali za dobre

księża patrioci

ruch około 10% księży, którzy popierali PZPR

rehabilitacja

uniewinnienie niesłusznie skazanej osoby, przywrócenie jej utraconych praw i dobrego imienia

Po Prostu

studencki tygodnik, który domagał się rehabilitacji ofiar stalinizmu; symbol przemian

Władysław Gomułka

działacz komunist, przywódca PPR i PZPR; ślusarz; 1948 oskarżony przez stalinis o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne i pozbawiony przywództwa PPR; więziony 1951-54; od polskiego Października 10.1956. faktyczny przywódca PRL pierwszy sekretarz KC PZPR

KC PZPR

Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej

Polski Październik

Destalinizacja; przemiany zapoczątkowane w pażdzierniku 1956

Destalinizacja

Polski Październik; przemiany zapoczątkowane w pażdzierniku 1956

mała stabilizacja

lata rządów Gomułki (1956-1970) przyniosły poprawę po okresie stalinizmu

budownictwo wielkopłytowe

rozpowszechniło się w Polsce w latach 60., miało zaspokoić głód mieszkaniowy; z gotowych elementów wielkich płyt stawiano potężne bloki, niestety pełne usterek

marzec 1968

dramatyczne wydarzenia w Polsce: strajki i manifestacje studentów, walka o władzę w PZPR, antysemicka kampania propagandowa władz PRL

Adam Michnik

wyrzucony z uczelni po demonstracji 30.01.1968.; działacz KSS KOR; delegat strony solidarnościowo-opozycyjnej w obradach okrągłego stołu; 3 krotnie więziony; redaktor "Gazety Wyborczej" powstałej po obradach okrągłego stołu

ZOMO

oddziały milicji przeznaczone do tłumienia manifestacji

czystka

usunięcie licznych niewygodnych osób ze stanowisk albo jakiejś organizacji

grudzień 1970

tragiczne wydarzenia następujące po ogłoszeniu przez Władysława Gomułkę podwyżki cen

dygnitarz

ważny urzędnik

Edward Gierek

działacz komunist, od 20 grudnia 1970 do 1980 (dekada Gierka) faktyczny przywódca PRL pierwszy sekretarz KC PZPR; wniesienie poprawki o przyjaźni z ZSRR do konstytucji; służalcza postawa wobec ZSRR; propaganda sukcesu; gigant kretydy

Tadeusz Konwicki

pisarz, "Mała apokalipsa" 1979r.

KOR

Założenie przez intelektualistów Komitetu Obrony Robotników; zbierali pomoc na skazanych, udzielali im pomocy prawnej, nielegalne ulotki; przełamali monopol informacyjny władz; niezależni od komunist, ale tolerowani z obawy przed odcięciem zach kredyt

Jacek Kuroń

jeden z założycieli KOR; delegat strony solidarnościowo-opozycyjnej w obradach okrągłego stołu; 8 lat w wiezieniu; późniejszy minister; od jego nazwiska zasiłek dla bezrobotnych zaczęto nazywać kuroniówką

nieprawomyślny

postępujący niezgodnie z obowiązującymi zasadami prawnymi i politycznymi

Sławomir Mrożek

pisarz; w 1963r. zdecydował się na emigrację; powrócił do Polski kilka lat po upadku komunizmu

Zbigniew Herbert

poeta PRL

Wisława Szymborska

poetka PRL, laureatka Nagrody Nobla

Andrzej Wajda

reżyser; "Popiół i diament"

Czesław Miłosz

poeta PRL; laureaut Nagrody Nobla; "Zmiewolony umysł"

Gustaw Herling-Grudziński

pisarz PRL, "Inny świat"

KSS KOR

Komitet Samoobrony Społecznej KOR; cel: utworzenie społeczeństwa obywatelskiego niezależnego od władz; odrzucali wszelką przemoc; działali jawnie; pomagali prześladowanym za poglądy; informowali zachód

bibuła

nielegalne czasopismo wydawane przez KSS KOR

Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA

podziemne wydawnictwo KSS KOR; publikowali Miłosza, Konwickiego

Uniwersytet Latający

organizacja KSS KOR; organizował wykłady z historii niezakłamanej przez komunistów

Wolne Związki Zawodowe

organizacje KSS KOR

Mirosław Chojecki

założyciel Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA

Karol Wojtyła

arcybiskup krakowski wybrany na konklawe w Watykanie 16.10.1978. na papieża; przyjął imię Jan Paweł II

Anna Walentynowicz

działaczka Wolnych Związków Zawodowych w Stoczni Gdańskiej im. Lenina

Lech Wałęsa

przywódca strajku 14.08.1980., zwolniony 4 lata wcześniej; działacz Wolnych Zw Zaw Wybrzeża; przewodnniczący NSZZ "Solidarność"; elektryk w Stoczni Gdańskiej; internowany w stanie wojennym; laureat Pokojowej Nagrody Nobla 1983, prezydent RP 1990-95

MKS

Międzyzakładowy Komitet Strajkowy powstały w nocy z 16/17.08.1980.; kierował robotniczym protestem; po 2 tyg. Skupiał przedstawicieli 630 zakładów pracy Wybrzeża

NSZZ "Solidarność"

Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność" założony we wrześniu 1980r. przez przywódców sieprniowych strajków; przewodniczącym został Lech Wałęsa; stała się największym ruchem społeczno-politycznym w dziejach Polski; legalna opozycja władz PRL

Wojciech Jaruzelski

minister obrony narodowej w 1980, generał; 1981 premier i pierwszy sekretarz KC PZPR; wprowadził 13.12.1981. stan wojenny podczas którego objął władzę dyktatorską; prezydent PRL 1989, pierwszy prezydent RP 1989-1990; 1941 Syberia, 1943 oficer I dywizji

porozumienie sierpniowe

podpisane 31.08.1980. przez przedstawicieli zakładów strajkujących a władzami

SB

Służby Bezpieczeństwa; dawny UB Urząd Bezpieczeństwa

stan wojenny

wojskowy zamach stanu rozpoczął się w Polsce 13 grudnia 181r.

długi marsz

pokojowa walka podziemnej Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ Solidarność

opór społeczny

długi marsz, działalność wydawnicza, manifestacje, podziemne Radio "Solidarność", noszenie przypiętych oporników, aktorzy i dziennikarze bojkotowali państwowe media, 850 tys. Człoknków PZPR wystąpiło z partii, opozycję wspierał Kościół

Jerzy Popiełuszko

ksiądz, kapelan "Solidarności", zabity przez SB 1984.10. naraził się komunistom kazaniami, w których domagał się wolności dla Polski i protestował przeciwko bezprawiu władz

KGB

radziecki wywiad i kontrwywiad

Michaił Gorbaczow

zapoczątkował reformy wew by ratować upadającą gospodarkę; państwa satelickie zostawił własnemu losowi; sekretarz generalny KC PZPR 1985-91; prezydent 1990-91; prawnik, zakończył wyścig zbrojeń i wycofał wojska z Afganistanu; 1990 Pokojowa Nagroda Nobla

Czesław Kiszczak

generał podległy Wojciechowi Jaruzelskiemu zaproponował po falach strajków w 1988r. spotkania władz z opozycją w formie okrągłego stołu, pod warunkiem zakończenia strajków; przewodniczący delagacji rządowej w obradach okrągłego stołu w 1989

Aleksander Kwaśniewski

delegat rządowy w obradach okrągłego stołu; prezydent Polski

Leszek Miller

delegat rządowy w obradach okrągłego stołu; premier

Zbigniew Bujak

delegat strony solidarnościowo-opozycyjnej w obradach okrągłego stołu; przywódca podziemnej Solidarności; ukrywał się do 1986r.

Władysław Frasyniuk

delegat strony solidarnościowo-opozycyjnej w obradach okrągłego stołu; jeden z przywódców podziemnej Solidarności; więziony z przerwami w latach 1982-86

Tadeusz Mazowiecki

delegat strony solidarnościowo-opozycyjnej w obradach okrągłego stołu; publicysta, doradca Lecha Wałęsy; w 1981r. Redaktor naczelny "Tygodnika Solidarność"; internowany w stanie wojennym; 1989-1991 premier Polski

Bronisław Geremek

delegat strony solidarnościowo-opozycyjnej w obradach okrągłego stołu; profesor, historyk, ekspert i doradca "Solidarności", internowany w 1981r.

pluralizm

wielośći różnorodność partii politycznych i organizacji społecznych m.in. związków zawodowych

fraternizacja

zbratanie się, nawiązanie zażyłych stosunków np. strony solidarnościowej z rządzącą

Jesień Narodów

bunt przeciwko systemowi komunistycznemu w innych krajach podległych ZSRR zapoczątkowany przez przemiany w Polsce w 1989r.

wyścig zbrojeń

od początku zimnej wojny 1947 USA i ZSRR udoskonalały broń, zwłaszcza nuklearną, powiększały jej arsenały

SS-20

radzieckie rakiety średniego zasięgu wyprodukowane w latach 70. podczas odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód i wycelowane na zachodnie miasta Europy

cruise i pershing

amerykańskie rakiety zainstalowane w krajach Europy Zachodniej w odpowiedzi na radziecki SS-20

Ronald Regan

aktor, polityk, przez 2 kadencje prezydent USA 1981-1989; zdecydowany przeciwnik komunizmu; nazwał ZSRR "imperium zła"; kazał rozpocząć prace nad systemem obrony przeciwrakietowej umieszczonym na orbicie okołoziemskiej

pierestrojka

zapoczątkowane przez Michaiła Gorbaczowa przemiany-przebudowa radzieckiego systemu, która umożliwi reformy gospodarcze; miała doprowadzić do demokratyzacji życia i zachęcić obywateli do własnej inicjatywy i krytyki wadliwych elementów systemu

głasnost

podstawa pierestrojki; jawność w zarządzaniu państwem

Stanisław Szuszkiewicz

przewodniczący Rady Najwyższej Republiki Białorusi; podpisał porozumienie białowieskie 8 grudnia 1991r.

Borys Jelcyn

prezydent Rosji; podpisał porozumienie białowieskie 8 grudnia 1991r.

Leonid Krawczuk

prezydent Ukrainy; podpisał porozumienie białowieskie 8 grudnia 1991r.

Karta 77

dokument krytykujący władze za naruszenie praw człowieka podpisany przez opozycję w Czechosłowacji

Forum Obywatelskie

opozycja w Czechosłowacji powstałe 19.11.1989.; przywódca Vaclav Havel

Vaclav Havel

Przywódca Forum Obywatelskiego; pisarz, jeden z twórców Karty 77, prezydent Czechosłowacji 1989-1992 i Republiki Czeskiej 1993-2003; prześladowany przez komunistów więziony przez 5 lat

aksamitna rewolucja

przemiany w Czechosłowacji w 1989, obyło się bez ofiar

aksamitny rozwód

1993.01. powstała Republika Czeska i Republika Słowacka

Nicolae Ceausescu

komunistyczny dyktator Rumunii od połowy lat 60.

Stasi

tajna policja w NRD

Helmut Kohl

kanclerz RFN (1982-1998), od 1990 zjednoczonych Niemiec; opracował plan zjednoczenia Niemiec; dr historii, przewod CDU (partii chrześcijańskich demokratów); popierał politykę Reagana wobec ZSRR; uznał granicę z Polską; za przyjęciem do UE państw postkom

Układ Warszawski

7 państw: ZSRR, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska, Rumunia, Węgry; rozwiązany w lutym 1991r.

Deng Xiaoping

chiński polityk, przywódca Chińskiej Republiki Ludowej 1978-1989; twórca reform społeczno-gospodarczych i otwarcia Chin na świat; pragmatyk; jego hasło: "Bieda to nie komunizm"; zbudował socjalizm o chińskiej specyfice

maoiści

zwolennicy zasad Marksa, Lenina i Mao

Dalajlama

duchowy i polityczny przywódca Tybetańczyków, nieuznawany przez władze Chin; laureat Pokojowej Nagrody Nobla

Tajwan

wyspa, na której w 1949r. schronili się przeciwnicy komunistów. Do dziś istnieje tam niepodległa Republika Chińska, nieuznawana jednak przez większość państw świata

panarabizm

ideologia głosząca: istnienie jednego narodu arabskiego (wszystkie ludy mówiące po arabsku) i konieczność utworzenia jednego państwa arabskiego

islamizm; fundamentalizm islamski

jednocześnie jest to religia i system polityczny; zwolennicy pragną utworzyć kalifat na wzór średniowiecznego; uznają za swój obowiązek dżihad

kalifat

islamskie państwo, w którym muzułmanie różnych narodowości będą żyć ściśle wg Koranu

dżihad

święta wojna z niewiernymi

talibowie

fundamentaliści afgańscy

szariat

prawo koraniczne, co oznaczało m.in. ograniczenie praw kobiet (kobieta jest własnością mężczyzny, który decyduje o jej losie) oraz uznanie porzucenia islamu za przestępstwo

terroryzm

stosowanie przemocy, by wymuszać spełniennie żądań politycznych, religijnych, finansowych lub innych

Al-Kaida

po arabsku: baza; organizacja, wspierająca afgańskich muzułmanów w walce z Armią Radziecką; powstała w 1988r.; z czasem organiz terrorystyczną dążącą do obalenia prozachodnich rządów w krajach muzułmańskich; przywódca Osama bin Laden

Osama bin Laden

przywódca Al-Kaidy; saudyjski milioner

Saddam Husajn

dyktator Iraku od 1979r., zwolennik panarabizmu oraz socjalizmu; "rzeźnik z Bagdadu" użył broni chemicznej przeciwko mniejszości kurdyjskiej; w 2003 skazany przez władze irackie na śmierć

wąglik

choroba zakaźna wywołana przez bakterie o nazwie laseczki wąglika

intifada

po arabsku: strząśnięcie; Palestyńskie powstanie przeciwko Izraelowi

Autonomia Palestyńska

utworzona w 1994r.; Strefa Gazy, wydzielone obszary Zachodniego Brzegu

EWG

Europejska Wspólnota Gospodarcza powołana przy podpisaniu traktatór rzymskich w 1957r.

Euratom

Europejska Wspólnota Energii Atomowej powołana przy podpisaniu traktatór rzymskich w 1957r.

WE

Wspólnota Europejska-połączenie EWWiS, EWG i Euratom w 1967r.; kolejne państwa przystąpiły w 1973 W. Brytania, Dania, Irlandia; 1981 Grecja; 1986 Hiszpania i Portugalia

UE

Unia Europejska; kraje WE+kolejne państwa 1990 NRD; 1995 Austria, Szwecja, Finlandia; 2004 Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Litwa, Łotwa, Estonia, Słowenia, Malta, Cypr; 2007 Rumunia, Bułgaria; 2013 Chorwacja

ENIAC

"Gigantyczny mózg" jeden z pierwszych komputerów świata; zbudowany w 1946r. Na Uniwersytecie Pensylwanii

korporacja

bardzo duże przedsiębiorstwo, często międzynarodowe, którego kapitał stanowią udziały właścicieli

epoka postindustrialna

epoka poprzemysłowa

społeczeństwo informacyjne

stale posługuje się technologiami informacji i łączności

kultura masowa

dla szerokiej grupy odbiorców i niewymagająca wykształcenia: występy gwiazd muzyki rozrywkowej, imprezy sportowe, telenowele; powstała w XIXw.

globalizacja

rosnąca współzależność państw, społeczństw, systemów gospodarczych i kultur całego świata; globalizacja ekonomiczna, polityczna

globalna wioska

prawie każdy użytkownik internetu ma równie łatwy dostęp do informacji o wydarzeniach w swojej okolicy, jak na drugim końcu globu

konsumpcjonizm

nadmierne przywiązywanie wagi do zdobywania i używania dóbr materialnych

SLD

Sojusz Lewicy Demokratycznej przekształcony w 1990r. z wcześniejszej Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej założonej przez część działaczy PZPR, po rozwiązaniu PZPR

progi wyborcze

powstały w 1993r. Aby ograniczyć rozdrobnienie parlamentu; aby wprowadzić posłów do sejmu partia musiała uzyskać co najmniej 5% głosów, a koalicja partii 8%

postkomuniści

politycy wywodzący się z dawnych partii komunistycznych

Leszek Balcerowicz

ekonomista, wicepremier i minister finansów w 1989r. przedstawił program naprawy finansów państwa, zwany planem Balcerowicza, który wszedł w życie 1 stycznia 1990r.

plan Balcerowicza

1990.01.01. program naprawy finansów państwa: kres hiperinflacji; zrównoważenie budżetu; poprawa zaopatrzenia w sklepach; główne elementy: uwolnienie cen, zamrożenie płac, zmniejszenie wydatków państwa, zgoda na prywatne firmy, wymienialność zł na USD

uwłaszczenie nomenklatury

sprywatyzowanie części majątku państwowego przez byłych komunistów