biologia definicje 6

elektroreceptor

receptor reagujacy na bodźce elektryczne

El-Niño Oscylacja Południowa

okresowe nagrzewanie się powierzchni wód tropikalnych wschodniego Pacyfiku, zmieniajace cyrkulacje pradów oceanicznych i atmosfery, co wywołuje anomalie pogodowe w odległych rejonach.

elongacja

wydłużanie, w syntezie białka dodawanie kolejnych aminokwasów do rosnacego łańcucha polipeptydowego.

emigracja

migracja polegajaca na opuszczaniu populacji przez osobniki, wskutek czego spada wielkość populacji.

enancjomery

izomery, z których jeden jest lustrzanym odbiciem drugiego.

endemiczny gatunek

gatunek, którego występowanie ogranicza się do jednego niewielkiego obszaru na świecie.

endocytoza

transport aktywny substancji do wnętrza komórki polegajacy na tworzeniu wypukleń błony komórkowej, z których następnie powstaja pecherzyki cytoplazmatyczne zawierajace dana substancję.

endocytoza zależna od receptorów

endocytoza polegajaca na wiazaniu się pobieranych czasteczek ze specyficznymi receptorami na powierzchni błony komórkowej i wprowadzaniu ich do cytoplazmy w pęcherzykach endocytotycznych.

endoderma

wewnętrzna warstwa komórek (listek zarodkowy) w młodym zarodku; powstaje z niej środkowa część przewodu pokarmowego, płuca, watroba i trzustka.

endoergiczna reakcja, r. endotermiczna

reakcja chemiczna nie zachodzaca spontanicznie, lecz wymagajaca dostarczenia pewnej ilości energii swobodnej.

endokrynny gruczoł, g. wydzielania wewnętrznego, g. dokrewny

gruczoł niemajacy przewodów wyprowadzajacych, uwalniajacy wydzielinę wprost do krwi lub płynów tkankowych.

endometrium, błona śluzowa macicy

nabłonek wyścielajacy macicę.

endorfiny

neuropeptydy wydzielane przez niektóre neurony mózgu, działaja m.in. przeciwbólowo.

endosperma, bielmo

triploidalna (3n) tkanka odżywcza powstajaca w rozwoju nasion roślin okrytozalażkowych.

endospora

przetrwalnikowa komórka bakteryjna, bardzo odporna na temperaturę, promieniowanie i środki chemiczne.

endostyl

rowek na dnie gardzieli niższych strunowców; wydziela śluz, do którego przyklejaja się czastki pokarmu niesione woda przepływajaca przez gardziel. U kręgowców endostyl przekształcił się w tarczycę.

endosymbiont

organizm, który żyje wewnatrz organizmu innego gatunku, przynoszac korzyść swojemu gospodarzowi (mutualizm) lub szkodzac mu (pasożytnictwo).

endotoksyna

toksyna występujaca w ścianach komórkowych bakterii gramujemnych.

energia

zdolność do wykonywania pracy; wyrażana jest w kilodżulach lub kilokaloriach.

energia cieplna

energia przepływajaca z obiektu cieplejszego do obiektu o niższej temperaturze.

energia swobodna

maksymalna ilość energii dostępnej do wykonania pracy w przebiegu reakcji biochemicznej. Wzrost entropii powoduje spadek ilości e.s.

energia wiazania

energia potrzebna do rozerwania wiazania chemicznego.

enkefaliny

neuropeptydy uwalniane przez niektóre neurony mózgu; uczestnicza w regulacji percepcji bólu.

entalpia

całkowita energia potencjalna układu fizycznego; zwana też zawartościa cieplna układu.

enterocelia

jeden z mechanizmów powstawania wtórnej jamy ciała (celomy): ze światła woreczków mezodermalnych powstałych z uchyłków prajelita.

entropia

chaos, ilościowa miara nieuporzadkowania energii w układzie fizycznym, nieuporzadkowana energia jest niezdolna do wykonania pracy. Im większe nieuporzadkowanie układu, tym większa e.

enzym

organiczny katalizator (zwykle białko), przyspieszajacy określona reakcje chemiczna wskutek obniżenia energii aktywacji niezbędnej do jej przebiegu.

eon

największa jednostka podziału czasu geologicznego; dzieli się na ery.

eozynofil, granulocyt kwasochłonny

biała krwinka, której ziarnistości cytoplazmatyczne absorbuja kwaśne barwniki; e. odgrywaja ważna rolę w zwalczaniu pasożytów i w reakcjach alregicznych.

epistaza

zjawisko polegajace na tym, że allele jednego locus wpływaja na ekspresję alleli innego locus.

epitet gatunkowy

drugi człon nazwy naukowej gatunku, określa dany gatunek w obrębie rodzaju.

epoka

najmniejsza jednostka czasu w historii Ziemi, epoki tworza okres geologiczny.

era

jedna z głównych jednostek czasu w historii Ziemi, ery dziela się na okresy.

era kenozoiczna

era geologiczna, która rozpoczeła się ok. 65 mln lat temu i trwa do dzisiaj.

erozja gleby

zużywanie lub ubywanie gleby z danego terenu; proces naturalny, zachodzacy np. wskutek wymywania przez deszcze lub unoszenia przez wiatr czasteczek gleby, ale wzmagany przez działalność człowieka. (np. wylesianie).

erytrocyt, krwinka czerwona

komórka krwi kręgowców zawierajaca hemoglobinę służaca do transportu tlenu.

erytropoetyna

hormon peptydowy wydzielany głównie przez komórki nerek, stymuluje wytwarzanie krwinek czerwonych.

estrogeny

żeńskie hormony płciowe wytwarzane przez jajniki; wpływaja na rozwój i czynność żeńskich narzadów rozrodczych oraz wykształcenie drugorzędowych cech płciowych.

estrowe wiazanie

wiazanie kowalencyjne łaczace grupę karboksylowa z grupa hydroksylowa; w.e. zawiera atom tlenu polaczony z grupa karbonylowa.

estuarium

szerokie ujście rzeki do morza, gdzie woda słodka pochodzaca z ladu miesza się z morska.

estywacja, sen letni

stan odrętwienia (znacznego zmiejszenia aktywności życiowej) wywołany brakiem pokarmu lub wody w suchej i goracej porze roku.

etologia

dział nauki zajmujacy się badaniem zachowania zwierzat w środowisku naturalnym.

etylen

gazowy hormon roślinny uczestniczacy w różnych aspektach wzrostu i cyklu życiowego roślin, m.in. w opadaniu liści i dojrzewaniu owoców.

etylowy alkohol, etanol

alkohol zawierajacy dwa atomy węgla w czasteczce.

euchromatyna

luźna chromatyna zdolna do transkrybcji.

eufotyczna strefa

górna warstwa wód, zarówno słonych jak i słodkich, która przenikaja promienie słoneczne umożliwiajace fotosyntezę żyjacym tam organizmom.

euglenoidy

grupa głównie słodkowodnych jednokomórkowych protistów przeważnie zdolnych do fotosyntezy i poruszajacych się za pomoca wici osadzonej na przednim końcu ciała.

eukariont, organizm eukariotyczny

organizm, którego komórki maja jadro i inne obłonione organelle. Do e. należa protisty, grzyby, rośliny i zwierzęta.

Eustachiusza przewód

przewód słuchowy łaczacy gardziel z jama ucha środkowego kręgowców; służy do wyrównania ciśnienia powietrza po obu stronach błony bębenkowej.

eutroficzne jezioro

jezioro bogate w materię organiczna i sole mineralne (azotany, fosforany), co pozwala na bujny rozwój roślin i glonów.

EvoDevo

dziedzina biologii rozwoju badajaca ewolucję genetycznych mechanizmów sterujacych rozwojem.

ewolucja

gromadzenie się w populacji, z pokolenia na pokolenie, zmian genetycznych. E. prowadzi do różnic między populacjami i wyjaśnia pochodzenie wszystkich żyjacych dzisiaj i w przeszłości organizmów.

ewolucja chemiczna

powstanie życia z materii nieożywionej.

ewolucja in vitro

doświadczenia demonstrujace, iż czasteczki RNA w istniejacym przypuszczalnie świecie RNA mogły katalizować wiele różnych reakcji chemicznych potrzebnych do rozwoju życia na Ziemi. Zwana również ewolucja kierunkowa.

ewolucja zbieżna, konwergencja

niezależne wykształcenie ewolucyjne podobnych cech budowy lub funkcji u słabo spokrewnionych gatunków, będace zwykle wynikiem adaptacji do podobnych środowisk.

F1, pierwsze pokolenie potomne

pierwsze pokolenie uzyskane w wyniku skojarzenia osobników rodzicielskich.

F2, drugie pokolenie potomne

potomstwo osobników pokolenia F1

FAD/FADH2

forma utleniona (FAD) i zredukowana (FADH2) dinukleotydu flawinoadeninowego; jest on koenzymem przenoszacym protony i elektrony w procesach metabolicznych, m.in. w oddychaniu komórkowym.

fagocytoza

rodzaj endocytozy polegajacy na wchłanianiu przez komórkę czastek pokarmu, mikroorganizmów, obcych ciał lub innych komórek.

farmakogenetyka

nowy oparty na genetyce dział medycyny zajmujacy się dopasowywaniem leków do genomu danego pacjenta.

fenetyka, taksonomia numeryczna

kierunek w systematyce, zgodnie z którym organizmy grupuje się na podstawie liczby podobieństw fenotypowych, tj. w wygladzie, bez rozpatrywania konwergencji lub pokrewieństw ewolucyjnych.

fenotyp

zespół cech fizycznych i (lub) chemicznych będacych wynikiem ekspresji genów organizmu.

fenyloketonuria

choroba dziedziczna spowodowana przez brak enzymu przekształcajacego fenyloalaninę w tyrozynę; nieleczona powoduje upośledzenie umysłowe.

fermentacja

beztlenowy proces wytwarzania ATP w wyniku serii reakcji oksydacyjno-redukcyjnych, w których zwiazki organiczne sa zarówno dawcami (donorami), jak i biorcami (akceptorami) elektronów.

feromon

wydzielana przez organizm do środowiska zewnętrznego substancja wpływajaca na rozwój lub zachowanie innych osobników tego samego gatunku.

fibroblasty

komórki tkanki łacznej wytwarzajace składniki substancji międzykomórkowej- macierz, włókna i kompleksy białkowo cukrowe.

fibronektyny

glikoproteiny macierzy pozakomórkowej, które wiaża się z integrynami (receptorami białkowymi w błonie komórkowej).

fikocyjanina

niebieski barwnik występujacy u cyjanobakterii i krasnorostów.

fikoerytryna

czerwony barwnik występujacy u cyjanobakterii i krasnorostów.

filamenty pośrednie

włókniste składniki cytoszkieletu komórki, średnicy (10nm) pośredniej między mikrotubulami (24-25 nm) i mikrofilamentami (7-8 nm).

filogenetyczne drzewo, dendrogram

schemat w kształcie drzewa przedstawiajacy ewolucję i pokrewieństwa w określonej grupie taksonów.

filogeneza, rozwój rodowy

historia ewolucji grupy organizmów

fimbrie

włosowate wyrostki na powierzchni komórki niektórych prokariontów, ułatwiaja bakteriom przyleganie do siebie i do powierzchni zakażanych komórek.

fitochrom

niebieskozielony barwnik białkowy pełniacy funkcje fotoreceptora w wielu reakcjach fizjologicznych; występuje w dwóch formach, przechodzacych jedna w druga zależnie od stosunku czerwieni do dalekiej czerwieni w świetle.

fitoplankton

mikroskopijne glony i cyjanobakterie stanowiace zasadniczy składnik większości sieci pokarmowych środowiska wodnego.

fluorescencja

samorzutna emisja przez dana substancję światła o dłuższej fali (i mniejszej energii) niż długość fali światła pierwotnie przez nia pochłoniętego. Najczęściej jest to emisja światła widzialnego w skutek naświetlenia ultrafioletem.

fosfodiestrowe wiazanie

wiazanie kowalencyjne między dwoma nukleotydami DNA i RNA; zawiera grupę fosforanowa połaczona z cukramindwóch sasiednich nukleotydów.

fosfoenolopirogronian

trójwęglowy zwiazek, ważny metabolit pośrednimw glikozie i reagent w poczatkowym etapie wiazania węgla przez rośliny C4 i CAM.

fosfoglicerynian

ufosforylowany trójwęglowy zwiazek będacy ważnym metabolitem pośrednim.

fosfolipidy

lipidy, w których dwa kwasy tłuszczowe i grupa zawierajaca fosfor sa zwiazane z glicerolem; zasadniczy składnik błony komórkowej i błon wewnatrzkomórkowych.

fosforanowa grupa

grupa funkcyjna o słabej kwasowości, uwalniajaca jeden lub dwa jony wodorowe.

fosforowy cykl, krażenie fosforu

krażenie fosforu w biosferze Ziemi od środowiska abiotycznego poprzez organizmy żywe ponownie do środowiska abiotycznego.

fosforylacja

przyłaczenie grupy fosforanowej (reszty kwasu fosforowego) do czasteczki organicznej.

fosforylacja oksydacyjna

wytwarzanie ATP z wykorzystaniem energii uzyskanej w wyniku transportu elektronów przez łańcuch transportu elektronów w mitochondriach, następuje podczas chemiosmozy.