biologia definicje 13

mioglobina

białko podobne do hemoglobiny, przenoszace tlen w mięśniach.

miozyna

białko, które wraz z aktyna jest odpowiedzialne za skurcze mięśni.

miozynowe filamenty

grube filamenty zbudowane głównie z miozyny; filamenty aktynowe i miozynowe tworza mikrofibryle we włóknach mięśniowych.

mitochondria

organelle komórkowe eukariontów bedace miejscem fosforylacji oksydancyjnej, w wyniku której powstaje ATP, główny nośnik energii w komórce.

mitoza I

podział jadra komórkowego, w wyniku którego powstaja dwa jadra potomne o identycznej liczbie chromosomów jak jadro rodzicielskie;

mitoza II

m. składa się z profazy, prometafazy, metafazy, anafazy i telofazy. Cytokineza (podział cytoplazmy) rozpoczyna się zwykle w telofazie.

mlekowy kwas

trójwęglowy kwas organiczny powstajacy w wyniku glikozy i fermentacji mleczanowej.

mocznik

główny zwiazek azotowy wydalany przez ssaki; jedenz rozpuszczalnych w wodzie końcowych produktów metabolizmu białek.

moczowód

jeden z dwóch przewodów odprowadzajacych mocz z nerki do pęcherza moczowego

modelowy organizm I

gatunek szczególnie przydatny w badaniach ze względu na obecność cech umożliwiajacych wydajna analize procesów biologicznych.

modelowy organizm II

Większość gatunków modelowych to małe organizmy o krótkim cyklu reprodukcyjnym, które łatwo się hoduje i bada w warunkach kontrolowanych.

mol

masa pierwiastka lub zwiazku chemicznego wyrażona liczba gramów odpowiadajaca liczbie atomowej lub czasteczkowej; jeden mol substancji zawiera 6,02x10'23 jednostek, tj. atomów lub czasteczek (liczba Avogadro).

molekularne wzorce zwiazane z patogenami

typ czasteczek bakteryjnych lub wytwarzanych przez inne patogeny, wiazacych się z receptorami Toll- podobnymi makrofagów i stymulujacymi je do wytwarzania cytokin.

monoacyloglicerol

lipid złożony z glicerolu zwiazanego chemicznie z jedna czasteczka kwasu tłuszczowego.

monocyt

duży, zdolny do fagocytozy bezziarnisty leukocyt, który wnika do tkanek i przekształca się w makrofag.

monofiletyczna grupa

grupa organizmów pochodzacych od wspólnego przodka

monogamia

współżycie płciowe samca z jedna samica w ciagu sezonu rozrodczego lub przez cale życie.

monokariotyczny

określenie komórki majacej jedno haploidalne (n) jadro; odnosi się do niektórych strzępek grzybów.

monoklonalne przeciwciała

identyczne przeciwciała wytwarzane przez komórki klonu powstałego z jednej komórki.

monomer I

czasteczka, która może łaczyć się z innymi podobnymi czasteczkami, dwa monomery tworza dimer, a połaczenie licznych monomerów stanowi polimer.

monomer II

Monomery moga być czasteczkami małymi (np. cukry proste lub aminokwasy) lub dużymi (np. tubulina lub aktyna).

monosacharyd

cukier, którego nie można rozłożyć przez hydrolizę na cukry prostsze (np. glukoza lub fruktoza).

monosomia

obecność tylko jednego z chromosomów tworzacych parę chromosomów homologicznych.

morfogen

substancja regulujaca rożnicowanie komórek i wyznaczanie planu budowy organizmu (np. segmentację) podczas morfogenezy.

morfogeneza

morphogenesis

morfogeneza

rozwój kształtu i budowy organizmu oraz jego części; przebiega w wieloetapowym procesie wyznaczania planu budowy organizmu.

morula

wczesny zarodek stanowiacy lità masę komórek.

most

wypukła część pnia mózgu między rdzeniem przedłużonym a śródmózgowiem; łaczy różne części mózgu.

moszna

worek skórny w rejonie krocza większości samców ssaków, mieszczacy jadra i zwiazane z nimi narzady dodatkowe.

motoryczny program

skoordynowana sekwencja ruchów (skurczów mięśni) odpowiedzialna za wiele sachowań uważanych za automatyczne.

mozaikowy rozwój, r. zdeterminowany

rozwój zarodkowy, w którym losy komórek zostały wcześniej ustalone (przed zapłodnieniem).

mózg

silne skupisko tkanki nerwowej kontrolujace funkcje nerwowe, u kręgowców m. znajduje się w przedniej części ciała (głowie) i stanowi główna część ośrodkowego układu nerwowego.

mózgowie

główna część mózgu kręgowców; m. człowieka jest odpowiedzialne za inteligencję, mowę, pamięć, świadomość, czucie i czynności ruchowe.

móżdżek

część mózgu kręgowców odpowiedzialna za koordynację ruchów, utrzymanie równowagi i napięcie mięśni.

mszaki

grupa roślin niemajaca naczyń, obejmujaca trzy typy: mchy, watrobowce i glewiki.

mszaki

typ zarodnikowych roślin beznaczyniowych; w cyklu życiowym przechodza przemiane pokoleń: dominujacy haploidalny (n) gametofit występuje na przemian z diploidanym (2n) sporofitem, wyrastajacym z gametofitu i zależnym od niego.

mszywioły

jeden z trzech typów bezkręgowców zaliczanych do czułkowców, w wyniku paczkowania m. tworza osiadłe kolonie.

mukowiscytoza

choroba genetyczna dziedziczaca się jak cecha autosomalna recesywna; jest wynikiem zaburzeń transportu jonowego w komórkach.

mutacja

jakakolwiek zmiana w DNA, np. zmiana pary zasad w genie lub przestawienie genów wewnatrz chromosomu; m. jest też zaburzenie struktury chromosomu.

mutacja nonsensowa

mutacja polegajaca na zmianie kodonu kodujacego aminokwas na nonsensowy (terminacyjny), tj. kodon stop. W wyniku translacji mRNA z taka mutacja powstaje polipeptyd skrócony i niefuncjonalny.

mutacja zmiany sensu

mutacja spowodowana zmiana zasady w kodonie na inna, w wyniku czego powstaje inny aminokwas.

mutacja zmieniajaca ramke odczytu I

mutacja polegajaca na dodaniu (insercji) lub usunięciu (delecji) jednej lub dwóch par nukleotydów z sekwencji DNA danego genu, co powoduje przesunięcie ramki odczytu.

mutacja zmieniajaca ramke odczytu I

W wyniku tego kodony poniżej insercji lub delecji determinuja całkowicie nowa sekwencje aminokwasów.

mutagen

czynnik wywołujacy mutacje

mutualizm w ekologii

symbiotyczny zwiazek korzystny dla obydwu partnerów.

mutualizm w zachowaniu zwierzat

współdziałanie osobników pozwalajace każdemu z nich odnieść korzyść (u zwierzat społecznych).

n

oznaczenie liczby chromosomów w gamecie. Liczba chromosomów w zygocie wynosi 2n. Jeżeli organizm nie jest poliploidem, to gamety o liczbie n chromosomów sa haploidalne, a zygoty, majace 2n chromosomów, sa diploidalne.

nabłonek węchowy

tkanka zawierajaca neurony wrażliwe na bodźce zapachowe.

nabyta odporność systemiczna

reakcja obronna roślin ułatwiajaca zwalczanie infekcji i gojenie się ran.

naczelne

rzad ssaków majacych chwytne pięciopalczaste ręce i stopy; oczy ustawione w płaszczyźnie czołowej, silnie rozwinięta organizacje społeczna. Do n. należa małpiatki, wyraki, małpy zwierzokształtne i człekokształtne oraz człowiek.

naczynia mleczowe

naczynia limfatyczne w kosmkach jelitowych absorbujace tłuszcze.

naczyniówka

warstwa komórek barwinkowych położona między siatkówka i twardówka oka; n. pochłania światło, zapobiegajac dostawaniu się światła odbitego do receptorów siatkówki, co mogłoby powodować powstawanie nieostrych obrazów.

NAD+/NADH

utleniona i zredukowana postać dinukleotydu nikotynamidoadeniowego, który jest koenzymem przenoszacym elektrony (wodór) głównie w szlakach katabolitycznych, np. oddychaniu komórkowym.

nadnercza

parzyste gruczoły dokrewne przylegajace do górnej powierzchni nerek; wydzielaja hormony biorace udzial w regulacji metabolizmu oraz zwalczaniu stresów.

NADP+/NADPH

utleniona i zredukowana postac fosforanu dinukleotydu nikotynamidoadeninowego, koenzymu przenoszacego elektrony (wodór), głównie w szklankach anabolitycznych np. fotosyntezie.

nagłośnia

cienka chrzastka zakrywajaca wejście do krtani; zapobiega dostaniu się pokarmu do dróg oddechowych podczas przełykania.

nagozalażkowe, nagonasienne

grupa roślin nasiennych, których zalażki, a później nasiona, sa nieodsłonięte; nasiona n. znajduja się w kwiatostanach zwanych szyszkami. N. obejmuja cztery typy: szpilkowe (iglaste), sagowce, miłorzębowe i gniotowe.

najadrze

silnie skręcony przewód transportujacy plemniki z jadra do nasieniowodu.

najmniejsza populacja żywotna

najmniejsza populacja zdolna do utrzymania swojej liczebności i przetrwania w długim okresie.

najprostszy wzór, w. empiryczny

wzór chemiczny informujacy o najmniejszym liczbowym stosunku atomów tworzacych czasteczkę.

namorzynowy las, l. mangrowy, namorzyny

wiecznie zielony las tropikalny pokrywajacy tereny podmokłe w strefie pływów.

nanoplankton

mikroskopijne (< 20 um) glony, które ze względu na ogromna liczebność sa głównymi producentami w oceanach; wchodza w skład fitoplanktonu.

napięcie powierzchniowe

siła wzajemnego przyciagania czasteczek cieczy na jej powierzchni.

napieciowo-kohezyjny model

mechanizm, dzięki któremu woda z rozpuszczonymi solami mineralnymi jest podciagana w górę rośliny wskutek napięcia wywołanego przez tanspirację, poczas gdy kohezja (spójność) czasteczek wody utrzymuje ciaglość jej słupa.

naprawa niedopasowanych zasad

mechanizm naprawy DNA, w którym specjalne enzymy rozpoznaja i usuwaja nieprawidłowo sparowane nukleotydy; następnie polimerazy DNA wstawiaja w ich miejsce właściwe nukleotydy.

naprawa przez wycinanie nukleotydów

mechanizm naprawy uszkodzeń DNA spowodowanych słonecznym promieniowaniem UV lub szkodliwymi zwiazkami chemicznymi.

narzad

wyspecjalizowana struktura zwierzecia, np. serce lub watroba, zbudowana z tkanek i przystosowana do wykonywania jednej lub więcej funkcji.

nasienie 1(seed)

struktura rozrodcza rośliny zawierajaca młoda wielokomórkowa roślinę (zarodek), tkankę odżywcza (materiały zapasowe) i otoczona łupina nasienna.

nasienie 2(semen)

sperma, wydzielina męskiego układu płciowego uwalniana przez pracie podczas orgazmu, zawiera plemniki i płynna wydzieline męskich gruczołów dodatkowych.

nasieniowód

jeden z dwóch przewodów wyprowadzajacych nasienie z najadrza do przewodu wytryskowego.

naskórek, epiderma

zewnętrzna warstwa skóry kręgowców.

nefron

jednostka funkcjonalna nerki kręgowca.

nefrydium

narzad wydalniczy wielu bezkręgowców; składa się z prostych lub rozgałęzionych kanalików, zwykle uchodzacych otworkami na zewnatrz ciała.

nerkoza, martwica

niekontrolowana śmierć komórki powodujaca stany zapalne i uszkodzenie innych komórek.

nektarnik, miodnik

gruczoł lub inny organ rośliny wydzielajacy nektar.

nekton

duże wolno żyjace organizmy wodne, np. ryby i żółwie.

nematocysta

organella komórki parzydełkowej (knidocytu) parzydełkowców, umożliwia przyczepianie się do podłoża oraz służy do obrony i chwytania ofiary.

nerki

parzyste narzady kręgowców służace do wydalania zbędnych metabolitów oraz osmoregulacji.

nerw

wiazka aksonów (lub dendrytów) otoczona tkanka łaczna i przewodzaca impulsy nerwowe między ośrodkowym układem nerwowym a innymi częściami ciała.

nerw liściowy

wiazka przewodzaca, będaca częścia tkanki przewodzacej liścia. N.l. jest także zwany żyłka liścia.

nerwowa sieć

układ połaczonych komórek nerwowych występujacy u parzydełkowców i szkarłupni.

nerwowa tkanka

tkanka zwierzęca wyspecjalizowana do przewodzenia sygnałów elektrycznych i chemicznych.

nerwy czaszkowe

10-12 par nerwów wychodzacych bezpośrednio z mózgu kręgowców.

nerytyczna strefa

strefa mórz i oceanów rozciagajaca się od linii brzegowej do głębokości 200 m.

neuroendokrynne komórki

neurony wydzielajace neurohormony.

neurohormony 1

hormony wytwarzane przez komórki neuroendokrynne, transportowane przez aksony i uwalniane do przestrzeni pozakomórkowej, zwykle dyfunduja do naczyń włosowatych i sa rozpoznawane przez krew;

neurohormony 2

powszechnie występuja u bezkręgowców; u kręgowców wytwarza je podwzgórze.

neuron, komórka nerwowa

podstawowa komórka układu nerwowego, przewodzaca impulsy nerwowe; zwykle składa się z ciała komórkowego, dendrytów i aksonu.

neuron pośredniczacy, interneuron, n. wstawkowy

Komórka nerwowa pośredniczaca w przekazywaniu impulsów między dwoma neuronami i nie kontaktujaca się bezpośrednio z efektorem ani receptorem zmysłowym.

neuropeptyd Y

czasteczka sygnałowa wytwarzana przez podwzgórze, zwiększajaca apetyt i spowalniajaca metabolizm; pomaga przywrócić równowagę energetyczna przy spadku poziomu leptyny i ilości pobieranego pokarmu.

neuropeptydy

grupa peptydów wytwarzanych w tkance nerwowej i pełniacych funkcję czasteczek sygnałowych; wiele z nich jest neuroprzekaźnikami.